Ayrılıkçı Grupların Silahsızlanma ve Toplumla Bütünleşme Yöntemleri

 

Prof. Dr. Firuz Demir Yaşamış

 

 

GİRİŞ

Mayıs 2025’te Abdullah Öcalan’ın “silahlı mücadeleyi bırak ve dağıl” çağrısının ardından PKK (Partiya Karkeren Kurdistane, Kürdistan İşçi Partisi) silahsızlanma sürecini başlattı. 11 Temmuz 2025’te Kuzey Irak’ta yaklaşık 30 PKK militanı simgesel bir silah yakma töreniyle bu süreci düzenlendi. Türkiye parlamentosu (TBMM) bu süreci takip edecek ve yasal çerçevesini oluşturacak bir komite kurdu.

İspanya’da ETA (Euskadi Ta Askatasuna, Bask Ülkesi ve Özgürlük) 2011’de kalıcı ateşkes ilan etmiş ve 2017’de tüm silahlarını teslim ederek tümüyle silahsızlanmıştır. 2018’de dağılmıştır. Bu süreç, uluslararası gözlemciler ve sivil toplumun doğrudan katkısıyla ilerlemiştir.

Kolombiya’da Hükümet ile 2012–2016 yıllarında süren görüşmeler sonucunda 24 Kasım 2016’da barış anlaşması imzalanarak FARC (Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia, Kolombiya Devrimci Silahlı Güçleri) silahlı eylemlerini sonlandırmıştır. Anlaşma 2016’da Kolombiya Kongresi tarafından onaylanmıştır.

Filipinler’de 1970’lerde başlayan ve Müslüman Mindanao bölgesinde bağımsızlık talebiyle ilerleyen silahlı mücadele 2014’teki barış anlaşmasıyla sona erdirilmiştir. Hükümetle yapılan anlaşma MILF’yi (Moro Islamic Liberation Front, Moro İslami Kurtuluş Cephesi) silah bırakmaya yönlendirmiştir.

Kuzey İrlanda’da İrlanda Cumhuriyet Ordusu ile “Troubles” dönemi 1998'deki Good Friday/Belfast Anlaşması ile sona ermiştir. 2005’te IRA (Irish Republican Army, İrlanda Cumhuriyet Ordusu) silahlı savaşımını bırakmış ve silahlar teslim edilmiştir.

Angola’da 2002’de ayrılıkçı UNITA’nın (Uniao Nacional para a Independencia Total de Angola, Angola’nın Tam Bağımsızlığı için Ulusal Birlik) lideri Jonas Savimbi’nin öldürülmesi sonrası ateşkes imzalanmıştır. UNITA, silahlı savaşımı bırakarak Angola’da ana muhalefet partisine dönüşmüştür.

Uzun süreli Hindistan’daki ayrılıkçı savaşım 1990’lardan itibaren önemli sayıda militanın silah bırakarak teslim olmasıyla yavaş yavaş sonlanmıştır. 2012’de Guwahati’de 676 kişinin simgesel bir törende silahını bırakması gibi büyük olgular gerçekleşmiştir. 2020’ye kadar ULFA (United Liberation Front of Asom, Assam Birleşik Kurtuluş Cephesi) ve bağlı gruplardan binlerce militan teslim olmuştur.

Çizelge 1 Özet Tablo
Grup / Bölge	Silahsızlanma Süreci ve Tarihleri	Notlar
PKK – Türkiye / Irak	Temmuz 2025 simgesel silah yakma	Parlamento komisyonu kuruldu
ETA – İspanya / Fransa	2011 ateşkes, 2017 silahsızlanma	2018 dağıldı
FARC – Kolombiya	2016 barış anlaşması	Kongrede onaylandı
MILF – Filipinler	2014 barış süreci	Mindanao özerklik adımları başladı
IRA – Kuzey İrlanda	1998 anlaşma, 2005 silahsızlanma	Politik süreç aktifleştirildi
UNITA – Angola	2002 ateşkes	Görüşmeler sonrası siyaset saflarına dönüş
ULFA – Hindistan (Assam)	1991–2020 arasında teslim olma	Binlerce kişi silah bıraktı

 

Bu örneklerin bazıları, çatışmanın uluslararası aracılarla veya hükümetle görüşmeler sonucu sona erdirilmesiyle, bazıları ise egemen güçlerin mantıksal üstünlük kurması ve muhalefetin teslim olmasıyla gerçekleşmiştir. Silahsızlanma sonrası barışın sürdürülebilir olabilmesi için yönetimsel reformlar, toplumsal uzlaşı ve ekonomik yatırım da kritik unsurlardır. Türkiye bağlamındaki PKK süreci halen devam eden bir barış girişimidir. Simgesel silah yakmalarının ardından anayasal ve siyasal düzenlemeler öne çıkmaktadır.

Araştırmanın Amacı ve Hedefleri

Bu araştırmanın temel amacı, dünya genelinde farklı ülkelerde ayrılıkçı örgütlerin silahsızlanma ve toplumsal bütünleşme süreçlerine ilişkin uygulama örneklerini sistemli bir biçimde inceleyerek elde edilen bulgular ışığında Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kurulan “Milli Dayanışma, Kardeşlik ve Demokrasi Komisyonu”na yol gösterici olacak öneri ve değerlendirmeler sunmaktır. Araştırma, çeşitli ülkelerde silahsızlanma sonrası barış oluşturma ve toplumsal uzlaşı süreçlerinde uygulanan yöntem ve siyasaların kapsamlı bir çözümlemesini yaparak bu deneyimlerin Türkiye bağlamındaki PKK silahsızlanma ve toplumsal barış sürecine aktarılabilirliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Araştırmanın özel hedefleri şu şekilde belirlenmiştir:

Uluslararası düzeyde ayrılıkçı hareketlerin silah bırakma ve yeniden toplumsallaşma süreçlerinde uygulanan yöntem ve siyasaları tanımlamak ve sınıflandırmak;

Bu uygulamaların toplumsal barış, siyasal katılım, geçiş dönemi adaleti ve ekonomik kalkınma açısından etkilerini değerlendirmek;

Türkiye’deki PKK silahsızlanma süreci özelinde benzer uluslararası örneklerden çıkarılabilecek dersleri saptamak;

Türkiye’de kurulan komisyonun etkinliklerine yol gösterici olacak somut siyasa önerileri geliştirmek;

Komisyonun, sürdürülebilir bir barış süreci ve toplumsal uzlaşı için izleyebileceği stratejik ve hukuksal çerçeveyi belirlemeye katkı sağlamak.

Bu kapsamda araştırma hem kuramsal hem de uygulamalı boyutlarıyla uluslararası karşılaştırmalı bir çözümleme sunarak Türkiye’de barış ve demokrasi süreçlerine bilimsel ve siyasa yapıcı bakış açısından katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Araştırma Soruları

Dünyada benzer tarihsel, toplumsal ve siyasal bağlamlarda kurulmuş komisyonların yapısal özellikleri, işleyiş biçimleri ve başarı ve başarısızlık nedenleri nelerdir?

Bu örneklerden hareketle Türkiye, kendi geçmişiyle yüzleşme ve toplumsal barışa ulaşma çabalarında nasıl bir yol haritası oluşturabilir?

Yöntem

Bu araştırma, karşılaştırmalı kamu siyasası çözümlemesi yöntemiyle yürütülmüştür. Çalışmada, farklı toplumsal, siyasal ve yönetsel yapılara sahip ülkelerde benzer nitelikteki toplumsal sorunlara yönelik geliştirilen çözüm modelleri incelenmiştir. Örnek olay incelemesi (case study) tekniği temel alınarak seçilen ülkelerdeki uygulamalar ayrıntılı biçimde çözümlenmiş ve hukuksal düzenlemeler, kurumsal yapılanmalar, yönetişim mekanizmaları ve siyasa çıktıları karşılaştırılmıştır. Veri toplama sürecinde ikincil kaynaklara, özellikle akademik yazın, uluslararası kuruluş raporları, yasa ve mevzuat metinleri ile istatistiklere başvurulmuştur. Nitel içerik çözümlemesi yöntemi kullanılarak bu belgelerden elde edilen veriler sistemli biçimde sınıflandırılmış ve yorumlanmıştır. Araştırmanın temel amacı Türkiye’nin benzer sorun alanlarında nasıl bir yol haritası geliştirebileceği konusunda kavramsal ve uygulamaya dönük önerilerde bulunmak ve komisyonun siyasa üretme sürecine katkı sağlayacak deneysel ve çözümleyici bir çerçeve sunmaktır.

ÇÖZÜMLEME: DİĞER ÜLKELERDEN ÖRNEKLER

Kolombiya: “The Commoners of the South" (Güney Halkları): Kolombiya hükümetiyle yürüttüğü barış görüşmeleri kapsamında kurulan bu grup 250 kişilik bir militan gücüyle 2024'te silahsızlanmaya başladı. Roket atar, mayın ve bomba gibi malzemelerini teslim etti ve bu silahlar imha edildi. Bu, Devlet Başkanı Gustavo Petro’nun “toplam barış” stratejisinin şu an için başarılı sayılabilecek tek örneğidir.

Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve M23: 2013’te M23 ile hükümet arasında Kampala’da yürütülen görüşmelerin ardından 1.500 kadar militan silahlarını bırakarak teslim oldu. Birleşmiş Milletler'in desteğiyle normal yaşama dönüş ve yeniden toplumla bütünleşme süreci başlatıldı.

Endonezya ve Özgür Aceh Hareketi (GAM): 2005 Helsinki Barış Anlaşması sonrasında GAM, kalıcı ateşkes ilan etti, silahsızlandı ve askeri kanadını dağıttı. Avrupa Birliği (AB) ve Association of Southeast Asian Nations (Güneydoğu Asya Ulusları Birliği, ASEAN) gözlemcilerinin denetiminde silahlar teslim edildi ve parçalara ayrılarak imha edildi.

Hindistan ve United Liberation Front of Asom (ULFA): 1990’lardan itibaren birçok ULFA üyesi silah bırakarak teslim oldu. 2012’de 676 militan simgesel bir törende silahlarını teslim etti. 2020’ye kadar toplamda yaklaşık 8.700 kişi teslim oldu.

Pakistan ve Belucistan Ayrılıkçıları: Belucistan bölgesinde etkinlik gösteren ayrılıkçı militanlardan en az ikisi basın toplantısıyla silah bıraktığını ve örgütlenme biçimlerini terk ettiğini duyurdu. Söz konusu kişiler yabancı istihbarat kurumlarının desteğinden söz etti.

Kamerun ve Red Dragons (Ambazonya Hareketi): Red Dragons militanlarından Ateasong Belts Tajoah, 2019’da teslim olarak toplumla yeniden bütünleşme merkezinde eğitim aldı. Günümüzde barış savunucusu olarak öğretmenlik yapıyor ve bölgedeki gençleri silah bırakmaya özendiriyor.

Azerbaycan ve Ermeni ayrılıkçılar – Dağlık Karabağ: Eylül 2023’te Azerbaycan’ın askeri harekatı sonrası Karabağ’daki etnik Ermeni gruplar silahlarını Rus barış gücüne teslim etti.  800'den fazla küçük silah, 6 zırhlı araç ve binlerce cephane teslim edildi.

Çizelge 2 Özet
Ülke	Grup / Bölge	Silah Bırakma / Teslim Tarihi	Notlar
Kolombiya	The Commoners of the South	2024 – silah teslimi	Halihazır barış stratejisindeki tek grup
DRC	M23	2013 – Kampala’da yaklaşık 1.500 kişi	MONUSCO ve DDR süreçleri
Endonezya	GAM (Aceh)	2005 – Helsinki Anlaşması sonrası	Silah imha, siyasal süreç başlatıldı
Hindistan	ULFA	1991–2020 arası binlerce militan teslimi	Assam'da süregelen siyasal çözüm
Pakistan	Beluci ayrılıkçı militanlar	Güncel – bireysel teslimler	Basın önünde bireysel olumlu adımlar
Kamerun	Red Dragons	2019 – Ateasong Belts Tajoah teslimi	Eski militan barış savunucusu oldu
Azerbaycan/Ermenistan	Karabağ grupları	Eylül 2023 – Rus barış gücüne asker teslimi	Bölgede yeniden bütünleşme sürüyor

 

Yukarıda da belirtildiği üzere, silah teslim biçimleri çeşitlilik göstermektedir. Bireysel teslimlerden simgesel kitlesel törensel silah yakmaya kadar farklı yöntemler uygulanmıştır. Bu gelişmelerde BMGK, AB, BM gibi uluslararası örgütler uzlaşı süreçlerinde kritik rol oynamıştır. Barış sonrasında bütünleşme çabaları önem kazanmıştır. Ekonomik destek, adalet mekanizmaları ve yerel özerklik gibi konular devam eden barışın sürdürülebilirliği açısından kritik önem kazanmıştır.

Sri Lanka ve Tamil Kaplanları (LTTE Liberation Tigers of Tamil Eelam, Tamil Eelam Kurtuluş Kaplanları)

LTTE, Sri Lanka'nın kuzey ve doğusunda bağımsız bir Tamil devleti (Tamil Eelam) kurmak amacıyla 1983’te silahlı savaşa başladı. Hareket, intihar bombacıları, çocuk asker kullanımı ve deniz kuvvetleri gibi yapılarla oldukça sistemliydi. 1985, 1989, 1995 ve 2002’de birçok kez barış görüşmeleri denendi. En ciddi süreç olarak 2002 yılında Norveç arabuluculuğu ile ateşkes ilan edildi. Ancak, her defasında çatışmalar yeniden başladı. LTTE, silah bırakmayı hiçbir zaman kabul etmedi. 2006’da Sri Lanka hükümeti, barış sürecinin çöktüğünü ilan etti. 2006–2009 arasında ordu büyük bir saldırı başlattı. Mayıs 2009’da LTTE lideri Velupillai Prabhakaran öldürüldü ve örgüt askeri olarak yok edildi. Yaklaşık 40.000 Tamil sivilin hayatını kaybettiği tahmin ediliyor. Tamil Kaplanları, barış anlaşmaları sırasında bile silahsızlanmayı reddetti. Örgüt, savaşarak hedeflerine ulaşma stratejisini sürdürdü. Bu nedenle, ETA, IRA, FARC gibi silahsızlanma yoluyla çözüm örneklerinden ayrılmaktadır. Sri Lanka devleti, 2009’dan sonra Tamil bölgelerinde askeri denetim sağladı. Ancak halen toplumsal kutuplaşma, insan hakları ihlalleri iddiaları, Tamil halkının kültürel ve siyasal talepleri devam etmektedir. Diasporadaki Tamil gruplar ise uluslararası forumlarda hak arayışını sürdürüyor.

 

 

Çizelge 2 Özet
Özellik	Sri Lanka – LTTE Örneği
Silah bırakma	Hiçbir zaman kabul etmedi
Barış anlaşması	Denendi ama başarısız oldu
Süreç nasıl sona erdi?	Askeri müdahale (2009) ile
Örgüt ne oldu?	Lideri öldürüldü, örgüt dağıldı
Toplumsal sorun devam ediyor mu?	Evet – ayrımcılık ve eşitlik tartışmaları sürüyor

 

ÇEŞİTLİ ÜLKELERDE UYGULANAN TOPLUMSAL BARIŞ MODELLERİ

Ayrılıkçı örgütlerin silah bırakması ya da teslim olması ayrılıkçı eylemlerin doğmasına ve genişlemesine yol açan olumsuz etmenleri ortadan kaldırmamaktadır. Bu nedenle siyasal ve toplumsal kararlılığın sağlanması için çeşitli önlemler alınması gerekmektedir. Tek ve genel olarak kabul edilmiş bir modelden söz etmek olanaklı değildir. Sorunu yaşayan her ülke kendisine özgü koşullarda yine kendisine özgü önlemler almakta ve uygulamaktadır. Aşağıdaki çizelge bu örneklerin bir kesimini özetlemektedir.

Çizelge 4 Silah Bırakma Sonrası Toplumsal Barış Önlemleri (Karşılaştırmalı Liste)
Ülke / Örgüt	Uygulanan Önlemler
İspanya / ETA	Anayasal reform yapılmadı ancak mahkum transferleri uygulandı
	Yerel özerklik güçlendirildi
	Sivil toplum ve kurban yakınlarının katılımıyla uzlaşma projeleri (ör. “Gernika Anlaşması”) [1]
	Silahların imhası uluslararası gözlemcilerle yapıldı
İngiltere / IRA	“Good Friday” Anlaşması (1998) [2]: Katolik-Protestan yönetim paylaşımı
	IRA mahkumları için erken tahliye
	Eğitim, istihdam, konut gibi alanlarda ayrımcılığı azaltıcı toplumsal siyasalar
	Silahların BM ve bağımsız kurul eşliğinde imhası
	Gerçek ve uzlaşma komisyonları yerine “ortak hafıza oluşturma” çalışmaları
Kolombiya / FARC	Barış anlaşmasına anayasal statü verildi
	FARC üyeleri için siyasal parti kurma hakkı
	Kurbanlar için Gerçek Komisyonu ve Barış Mahkemesi
	Kırsal reformlar, arazi dağıtımı
	Yeniden Topluma Kazandırma merkezlerinde silah bırakanlara eğitim ve psikolojik destek
Filipinler / MILF	MILF liderleriyle birlikte Bangsamoro Özerk Bölgesi kuruldu (2019)
	Geçici hükümette MILF temsil hakkı
	Eski militanlara iş ve eğitim hakkı
	Silah teslimatı AB ve BM gözleminde yapıldı
	Sivil topluma geçiş için fon ve teknik destek
Endonezya / GAM	Aceh’e geniş özerklik tanındı
	Şeriat hukuku uygulamasına yerel düzeyde izin verildi
	GAM üyeleri siyaset yapabildi (ör. yerel seçimlere katılım)
	Ekonomik destek paketleri: kalkınma fonları
	Silahsızlanma süreci AB gözleminde yürütüldü
Angola / UNITA	UNITA bir siyasal partiye dönüştürüldü
	BM öncülüğünde silahsızlandırma ve topluma kazandırma programları
	Devlet televizyonu ve kamu alanlarında eşit temsil çağrısı
	Kurbanlar ve savaş mağdurları için topluma kazandırma merkezleri kuruldu
Hindistan / ULFA               -	Assam bölgesinde ekonomik yatırımlar artırıldı
	Silah bırakanlara eğitim, küçük işletme kredisi, istihdam desteği
	Bazı eyaletlerde yerel kültürel haklar ve dillerin tanınması
	Silahsızlanan liderlerle doğrudan görüşerek onurlu çıkış sağlandı
Kamerun / Red Dragons	Silah bırakanlara psikolojik ve ekonomik destek, meslek eğitimi
	Kurbanlara psikolojik destek ve toplumla yeniden bütünleşme eğitimi
	Yerel uzlaşı inisiyatifleri ve dinsel liderlerin arabuluculuğu
Azerbaycan / Karabağ Ermenileri	Silah tesliminden sonra Rus barış gücü aracılığıyla kademeli bütünleşme
	Yeniden yerleşim ve altyapı projeleri
	Etnik Ermenilere yönelik güvenlik güvenceleri (ancak etki düzeyi tartışmalı)

 

ALINAN ÖNLEMLERİN SINIFLANDIRILMASI

Örnek ülkelerde alınan anayasal, hukuksal, siyasal, toplumsal ve ekonomik önlemlerin genel bir sınıflandırması aşağıda verilmiştir.

Çizelge 5 Genel Kategoriler Altında Toplumsal Barış Önlemleri
1. Hukuksal ve Anayasal Önlemler	Anlaşmaların anayasal güvence altına alınması (Kolombiya, Filipinler)
	Yerel özerklik ya da bölgesel yönetim (Endonezya/Aceh, Filipinler/Mindanao)
2. Toplumsal Bütünleşme	Eski militanlara meslek eğitimi, psikolojik destek, istihdam olanakları
	Savaş mağdurlarına sağlık ve psikososyal hizmet
3. Siyasal Katılım Hakkı	Silah bırakan grupların siyaset yapabilmesi (FARC, MILF, GAM, UNITA)
	Geçici meclis veya hükümette yer alma hakkı
4. Gerçek, Uzlaşma ve Adalet	Gerçek komisyonları ve geçiş dönemi adaleti (Kolombiya)
	Ortak anma günleri, kurban anıtları (İngiltere-IRA)
5. Uluslararası Gözlem ve Güvence	Silahsızlanmanın tarafsız kurumlarca gözetimi (AB, BM, Norveç)
	Barış sürecine uluslararası destek ve baskı mekanizmaları
6. Ekonomik Kalkınma ve Destek	Yatırım planları, kırsal kalkınma paketleri (Assam, Aceh)
	Bireysel destekler: mikro kredi, arazi desteği

 

Sonuç olarak belirtmek gerekirse, silah bırakma sürecinden sonra siyasal ve toplumsal kararlılığı sağlayan en başarılı modellerin üç ana ilkeye dayandığı görülmektedir: Siyasallaşma yani eski savaşçıların siyasete yönlendirilmesi, toplumsal adalet yani kurbanlara gerçek, onarım ve tazminat sağlanması ve yapısal dönüşüm yani yönetim ve kalkınma modellerinde reform yapılması.

Çizelge 6 Çatışma Sonrası Barış İnşası Siyasa Matrisi
Siyasa Alanı	Amaç	Uygulama Örnekleri
Anayasal Dönüştürücü Reformlar	Siyasal güvenceler, yönetişim reformları, yerel özerklik	Aceh: özerk bölge statüsü (Endonezya)
		Mindanao Özerk Yönetimi (Filipinler)
		Good Friday Anlaşması (İngiltere-IRA)
Geçiş Dönemi Adaleti	Mağdurların tanınması, suçların belgelenmesi, cezasızlığın önlenmesi	Kolombiya: Gerçek Komisyonu ve Özel Barış Mahkemeleri
		Güney Afrika tipi model önerisi
Siyasal Bütünleşme	Eski militanların siyasal sistemle bütünleşmesi	FARC: Siyasal parti kurma hakkı
		MILF/GAM/UNITA: Yerel seçimlere katılım hakkı
Silahsızlanma ve Gözlem	Güvenlik riski ortadan kaldırma, silah denetimi	ETA ve FARC: Uluslararası gözlemciler eşliğinde silah imhası
Silahsızlandırma, Terhis ve Topluma Yeniden Bütünleşme [3]	Eski savaşçıların topluma dönüşü, ekonomik ve toplumsal bütünleşme	Kolombiya, Angola, Kamerun: psikolojik destek, mesleki eğitim, kredi olanakları
Ekonomik Kalkınma ve Yatırım	Bölgesel eşitsizlikleri azaltma, çatışma nedenlerini yapısal olarak giderme	Assam (ULFA sonrası): altyapı ve iş geliştirme
		Aceh/Mindanao: özel kalkınma fonları
Kültürel Haklar ve Tanınma                             -	Etnik/dinsel/kültürel taleplerin tanınması	Hindistan (ULFA): dilsel-kültürel haklar
		Endonezya (Aceh): yerel şeriat uygulaması
Toplumsal Uzlaşı ve Ortak Hafıza	Kurbanların onurlandırılması, toplumsal bağışlamayı özendirme	- IRA süreci: ortak anma etkinlikleri
		Gernika Girişimi (ETA sonrası)
Uluslararası Destek ve Diplomasi	Sürece meşruluk kazandırmak, dış güvenceler	Norveç (Kolombiya, Sri Lanka), AB (Endonezya), BM (Angola, FARC), Rusya (Karabağ)

 

YÖNTEMLERİN İSİMLENDİRİLMESİ

Ayrılıkçı militanların topluma yenden kazandırılması için uygulanan yöntemler çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir. Aşağıdaki çizelgede bu amaçla yapılmış bir sınıflandırma yer almaktadır.

Çizelge 7 Yapısal ve Yasal Düzenlemeler İçin Kullanılabilecek Başlıklar
Boyut	Açıklama
Güvence	Anayasal statü, siyasal reform, güvenlik güvenceleri
Adalet	Yargısal mekanizmalar, kurban hakları, geçiş dönemi adaleti
Siyasal Katılım	Eski militanların yasal siyasetle bütünleşme olanağı verilmesi
Toplumsal Uyum	Ortak hafıza, toplumsal diyalog, simgesel jestler
Toplumsal ve Ekonomik Bütünleşme	DDR, kalkınma projeleri, gençlik ve istihdam destekleri
Uluslararası Gözlem	Tarafsız arabuluculuk ve meşruluk süreçleri

 

SİLAH BIRAKMA SONRASI UYGULANAN SİYASALAR

Ayrılıkçı grupların silah bırakması ve teslim olmasından donra sorunun yaşayan ülkelerde çeşitli siyasalar uygulama alanına konulmuştur. Aşağıdaki çizelge bu siyasaların genel nitelikli bir özetini vermektedir.

Çizelge 8 Silah Bırakma Sonrası Uygulanan Siyasalar
Siyasa Alanı	Uygulama Araçları	Uygulayan Ülkelerden Örnekler
Silahsızlandırma, Terhis ve Yeniden Bütünleşme (DDR)	Silah toplama kampanyaları	Kolombiya (FARC) Sierra Leone (RUF) [4]
	Militanlara genel af / ceza indirimi
	Meslek eğitimi ve işe yerleştirme               - Nepal (Maoistler)
Adalet ve Geçiş Süreci ve Mekanizmaları	Gerçek ve uzlaşma komisyonları	Güney Afrika (TRC) Ruanda (Gacaca mahkemeleri) [5] Kolombiya (Özel Barış Mahkemeleri)
	Mağdurlar için tazminat
	Ulusal/militanlara yönelik ceza davaları
Siyasal Bütünleşme ve Temsil Hakkı	Militanların siyasal parti kurmasına izin	Nepal (Maoist Partisi) İrlanda (Sinn Fein [6]- IRA sonrası) Bosna (Dayton sonrası kantonlar)
	Parlamentoda/senatoda sandalye kotası
	Yerel yönetimlerde özerklik
Yerinden Edilenlerin Geri Dönüşü ve Mülkiyet Sorunları	Zorla göç edenlere dönüş desteği	Bosna-Hersek Ruanda Uganda
	Mülklerin geri verilmesi / tazminat
	Konut ve altyapı desteği
Güvenlik Sektörü Reformu	Polis ve ordu ile eski militanların bütünleştirilmesi	Nepal Mozambik Liberya
	Etkin, saydam ve tarafsız güvenlik yapılanması
Toplumsal diyalog projeleri	Yerel dil ve kültüre saygı	Ruanda Kosova Güney Afrika
Ekonomik Kalkınma ve Toplumsal Yardım	Barış bölgelerine özel kalkınma fonları	Kolombiya Filipinler (Mindanao) Sierra Leone
	Yoksullukla mücadele
	Gençlere yönelik iş fırsatları
Uluslararası Gözlem ve Denetim	BM barış gücü / gözlem misyonları	Doğu Timor (UNTAET) El Salvador (ONUSAL)
	AB veya diğer uluslararası kuruluşların teknik desteği           - Kosova (UNMIK) [7]

 

Başarılı örnekler arasında Güney Afrika, Nepal, Kolombiya ve Sierra Leone öne çıkarken, başarısız veya kısmen başarılı örnekler arasında Sri Lanka (Tamil Eelam) ve Sudan (Güney Sudan) yer almaktadır. Tüm süreçlerde toplum katılımı, kapsayıcılık ve uzun vadeli planlama barışın kalıcılığı açısından belirleyici etmenler olarak öne çıkmaktadır.

BARIŞ VE KARARLILIĞI GÜÇLENDİREN SİYASALAR

Siyasal ve toplumsal kararlılığın sürdürülmesi amacıyla uygulanan siyasaların genel nitelikli bir özeti aşağıdaki çizelgede yer almaktadır.

Çizelge 9 Silah bırakma sonrası barış ve istikrarı güçlendiren siyasalar
Siyasa Alanı	Uygulamalar ve Önlemler	Ülke Örnekleri
Silahsızlandırma, Terhis ve Bütünleşme (DDR)	Eski savaşçıların silahlarının toplanması	Kolombiya, Nepal, Mozambik, İrlanda
	Terhis programları
	Toplumla yeniden bütünleşme eğitimleri ve destekleri
Geçiş Dönemi Adaleti	Gerçek ve uzlaşma komisyonları	Güney Afrika (model olarak), Kolombiya, Nepal
	Geçici af yasaları
	Savaş suçlarına özel mahkemeler
Anayasal Reform ve Siyasal Güç Paylaşımı	Yeni anayasa veya anayasal değişiklikler	Nepal, Endonezya (Aceh), Güney Sudan
	Etnik, bölgesel veya dinsel temsil yeteneğinin artırılması
	Yerel özerklik mekanizmaları
Siyasal Bütünleşme	Eski örgüt üyelerinin siyasal partilere katılımı	Kolombiya (FARC), İrlanda (Sinn Fein), Nepal
	Yeni siyasal partilerin kurulmasına izin verilmesi
Ekonomik ve Toplumsal İyileşme	Eski militanlara iş, tarım desteği, mikro-kredi	Mozambik, Kolombiya, Nepal
	Travma destek programları
	Eğitim ve istihdam kursları
Toplumsal Uzlaşı ve Eğitim	Barış eğitimi programları	İrlanda, Nepal, Kolombiya
	Kamu medyasında çatışma sonrası olay anlatımı
	Toplumsal diyalog platformları
Güvenlik Sektörü Reformu	Polis ve ordu reformları	Nepal, Mozambik, Aceh (Endonezya)
	Eski militanların güvenlik güçlerine katılımı
	Sivil denetimin güçlendirilmesi
Uluslararası Gözetim ve Destek	BM gözlem misyonları	Kolombiya, Nepal, Güney Sudan, Mozambik
	AB ve bölgesel aktörlerin barışa destek misyonları
	Donör destekli yeniden yapılanma programları

 

Kolombiya’da FARC üyelerine siyasal katılım hakkı tanındı. Af yasaları ve kırsal kalkınma paketleriyle barış desteklendi. Nepal’de Maoist isyancılar anayasal reformla sistemle bütünleştirildi. Geçici anayasa ile barış süreci sürdürüldü. İrlanda’da Sinn Fein’in siyasetle bütünleşmesine ve silahsızlandırma sürecine AB-BM destekli gözetim çalışmaları eşlik etti. Endonezya’da Aceh bölgesine özerklik verildi. GAM (Gerakan Aceh Merdeka) silah bıraktı ve siyasal partiye dönüştü. Mozambik’te RENAMO [8] ile yapılan barış anlaşması sonrası Silahsızlandırma, Terhis ve Topluma Yeniden Bütünleşme süreci başarıyla işletildi. Güney Sudan’da silah bırakma süreci sonrası anayasal yapı kuruldu ancak siyasal kararsızlık devam etti.

Bu matris, hem tarihsel örneklerden çıkarılmış önlemler dizisini hem de bunların uygulanabildiği siyasal ve toplumsal koşulları dikkate almaktadır.

TÜRKİYE ÖZELİNDE

Bu çalışmaları Türkiye’de gerçekleştirmek üzere TBMM’de 51 milletvekilinden ve tüm siyasal gruplardan oluşan “Milli Dayanışma, Kardeşlik ve Demokrasi Komisyonu” kurulmuştur. Bu komisyon yukarıda özetlenen çalışmaların benzerlerini planlamak ve yasal düzenlemeler için TBMM Genel Kurulu’na önermek üzere kurulmuştur.

PKK’nın silah bırakması sonrasında Türkiye’de toplumsal barış ve siyasal kararlılığın sağlanmasını ve sürdürülmesini olanaklı kılabilecek bazı siyasa önerileri yol gösterici olmak bakımından aşağıdaki çizelgede özetlenmeye çalışılmıştır. Ancak Türkiye ile ilgili sorunun temel bir kırılma noktasına sahip olduğu unutulmamalıdır: PKK’nın Suriye, Irak ve İran’daki varlığı ve etkinlikleri. Geniş bir alana ve çeşitli ülkelere dağılmış olan bu örgütün tümüyle toplumlarda bütünleşmesi çok zor ve hatta olanaksız görülmektedir. Aşağıdaki çizelge incelenirken bu önemli özellikle gözden uzak tutulmamalıdır.

Çizelge 10 PKK’nın silah bırakması ve dağılması sonrası izlenebilecek siyasalar [9]
Siyasa Alanı	Amaç	Önerilen Uygulamalar / Araçlar
Güvenlik Sektörü Reformu	Devletin tekeli altında güvenliğin yeniden oluşturulması	Köy koruculuğunun kaldırılması veya sivilleştirilmesi
		Polis ve jandarma içindeki insan hakları ihlalleriyle ilişkili personelin tasfiyesi
		Kolluk kuvvetleri için insan hakları ve çatışma çözümü eğitimi
Silahsızlandırma, Terhis ve Toplumla Yeniden Bütünleşme	Eski militanların topluma kazandırılması	Gönüllü teslim olan eski örgüt mensuplarına af veya ceza indirimi içeren programlar
		Mesleki eğitim ve geçim desteği
		Psikolojik destek, aile birleşimi ve toplumsal hizmetler
Yerinden Edilenlerin Geri Dönüşü	Zorla göç ettirilenlerin evlerine güvenli dönüşü	Mayın temizliği ve temel altyapının yeniden kurulması
		Tazminat mekanizmaları
		Geri dönüş sürecinde uluslararası gözlemcilerden destek
Adalet ve Geçiş Dönemi Mekanizmaları	Toplumsal hafıza, mağduriyetlerin onarılması	Gerçek komisyonu kurulması
		Faili meçhul cinayetlerin soruşturulması
		Kamuoyuna açık özür ve telafi mekanizmaları (örneğin tazminat, kamusal anma alanları)
Siyasal Katılımın Genişletilmesi	Kürt vatandaşların siyasal sistemde etkili temsili	Yasal partiler üzerindeki kapatma tehdidinin kaldırılması
		Seçim barajının düşürülmesi veya kaldırılması
		Anayasal yurttaşlık ve eşit temsil ilkelerinin güçlendirilmesi
Kültürel Haklar ve Tanınma	Kimlik temelli dışlanmanın sona erdirilmesi	Anadilde eğitim hakkı
		TRT Kürdi dışındaki özel medya kuruluşlarının desteklenmesi
		Kürt dili ve kültürü üzerine üniversitelerde akademik merkezlerin kurulması
Toplumsal ve Ekonomik Kalkınma	Bölgesel eşitsizliklerin azaltılması	Bölgeye özel kalkınma ajanslarının güçlendirilmesi
		Alt yapı, tarım, turizm ve sanayi yatırımlarını destekleme
		Yolsuzluk karşıtı şeffaf mekanizmaların kurulması
Toplumsal Uyum ve Diyalog  Türkler, Kürtler ve Diğer Gruplar Arasında Güven Oluşturulması	Ortak tarih, hafıza ve kimlik üzerine toplumlar arası diyalog programları	Sivil toplumun desteklenmesi, özellikle kadın ve gençlik odaklı projeler
		Belediyeler arası kardeş şehir projeleri ve ortak hizmet modelleri
Eğitim Reformu	Barış kültürünün yeniden kurulması	Eğitim programlarına insan hakları, çoğulculuk ve çatışma çözümüne ilişkin içerikler eklenmesi
		Çok dilli öğretmen eğitimi programları
		Okullarda barış kulüpleri ve uzlaştırıcı öğrenci komisyonları
Ulusal ve Uluslararası Gözlem “Barış Süreci İzleme Kurulu”nun Kurulması	Sürecin saydam, güvenilir ve denetlenebilir olması	Avrupa Konseyi, BM ve benzeri aktörlerin teknik destek ve raporlama desteği
		Sürece ilişkin düzenli kamu bilgilendirmesi

 

Yukarıdaki matris çatışma sonrası geçiş sürecinin yumuşak geçiş ilkesine dayanmaktadır. Uygulamalarda eşzamanlılık yerine aşamalı uygulama esas alınmalıdır. Örneğin, önce güvenlik reformu ve “Silahsızlandırma, Terhis ve Toplumla Yeniden Bütünleşme” (DDR), ardından siyasal reformlar ve adalet mekanizmaları uygulamasına geçilmelidir. Süreç, sadece merkezi hükümetle değil yerel yönetimler, üniversiteler, barolar ve sivil toplum gibi aktörlerle iş birliği içinde yürütülmelidir. Hukuksal güvence olmadan uygulanan her çözüm önerisinin yeni krizlerin zeminini hazırlayabileceği unutulmamalıdır. Çalışmaların Anayasal güvenceye sahip olması esas olmalıdır.

GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Bu çalışma, Türkiye’de çözüm bekleyen yapısal ve tarihsel bir sorun olan Kürt sorununa yönelik yeni ve kapsayıcı yaklaşımlar geliştirme arayışına katkı sunmayı amaçlamaktadır. Bu çerçevede, farklı toplumsal kimliklerin eşit yurttaşlık temelinde bir arada yaşamasını sağlamaya yönelik olarak dünya genelinde uygulanmış anayasal ve kurumsal modeller incelenmiştir. Karşılaştırmalı bakış açısıyla ele alınan bu örnekler etnik, dilsel ve kültürel çeşitliliğin hukuksal ve yönetsel mekanizmalarla nasıl yönetildiğine ilişkin zengin bir veri seti sunmaktadır.

Çalışmanın temel bulgularına göre, etnik temelli sorunların çözümünde demokratikleşme, yerel özerklik, çoğulculuk, kapsayıcı anayasal düzenlemeler ve kurumsal güven oluşturma belirleyici rol oynamaktadır. İncelenen örneklerde çözüm sürecinin başarıya ulaşmasında taraflar arasında diyalog ve görüşme kültürünün yerleşik duruma gelmesi, kapsayıcı anayasal ilkelerin açıkça tanımlanması ve uygulama araçlarının siyasal iradeyle desteklenmesi önemli etmenler olarak öne çıkmaktadır.

Türkiye özelinde değerlendirildiğinde, bu deneyimlerin aktarılabilir boyutları olduğu kadar sınırlılıkları da bulunmaktadır. Her ülkenin tarihsel, siyasal ve toplumsal bağlamı farklılık gösterdiğinden, örneklerin birebir kopyalanması değil, uyarlanabilir ilkelerin süzülerek tartışılması gerekmektedir. Bu bağlamda araştırma, Türkiye’nin kendi özgün koşullarına uygun çoğulcu, eşitlikçi ve kapsayıcı bir çözüm yolunun inşasında komisyona yol gösterici ilkeler ve öneriler sunmayı hedeflemektedir.

Uluslararası deneyimlerin dikkatli ve eleştirel bir biçimde incelenmesi, Türkiye’de toplumsal barışı kurmaya yönelik stratejik çabaların daha bilinçli ve sürdürülebilir biçimde yürütülmesine katkı sağlayabilir. Bu doğrultuda kurulan komisyonun yalnızca mevcut çatışma dinamiklerini değil aynı zamanda gelecekteki toplumsal bütünleşme gereksinimini de gözeten çok katmanlı bir yaklaşım benimsemesi gerekmektedir. Çalışma, bu çerçevede geliştirilecek anayasal ve yönetsel reformların Türkiye’nin demokratikleşme süreci açısından da belirleyici olacağı kanaatini taşımaktadır.

PKK'nın Sınır Ötesi Örgütlenmesi ve Türkiye'deki Çözüm Arayışlarına Etkisi

PKK’nın yalnızca Türkiye sınırları içerisinde değil, aynı zamanda Suriye, Irak ve Avrupa ülkelerinde örgütlü yapılar kurmuş olması örgütü klasik bir iç güvenlik tehdidinin ötesine taşımakta ve ulus-aşırı bir aktöre dönüştürmektedir. Bu durum, Türkiye’nin terörle mücadele stratejileri ve çözüm odaklı siyasaları açısından çok katmanlı bir kısıt oluşturur. Özellikle Suriye'nin kuzeyinde PYD/YPG yapılanması üzerinden kurulan alan egemenliği PKK'nın Türkiye dışındaki hareket alanını genişletmiş ve örgüte taktiksel derinlik ve diplomatik görünürlük kazandırmıştır. Aynı şekilde Irak’ın kuzeyinde Kandil ve çevresinde uzun yıllara yayılan yerleşiklik Türkiye'nin askeri operasyonlarının sürekliliğini ve kapsamını zorunlu kılmıştır.

Avrupa’daki diaspora üzerinden elde edilen finansman, propaganda ve lobi etkinlikleri ise örgütün uluslararası meşruluk üretme çabasına katkı sağlamakta ve Türkiye’nin bu ülkelerle yürüttüğü iş birliği süreçlerini karmaşıklaştırmaktadır. Bu çoklu zeminli yapı, PKK'nın Türkiye merkezli bir çözüm sürecine alınmasını zorlaştırmakta ve örgütün askeri ve siyasal kapasitesi kırılmadan anlamlı bir görüşme zeminine çekilmesini olanaksız kılmaktadır. Bu nedenle, örgütün sınır ötesindeki etkililiğinin devam ediyor oluşu Türkiye'nin çözüm ve normalleşme yönlü siyasalarında kritik bir sınırlayıcı değişken olarak varlığını sürdürmektedir.

PKK'nın Diğer Ülkelerdeki Örgütlenmesinin Sınırlayıcı Etkisi

PKK’nın yalnızca Türkiye sınırları içinde değil, başta Irak ve Suriye olmak üzere bölge ülkelerinde ve Avrupa’nın çeşitli merkezlerinde de örgütlenmiş olması Türkiye’nin örgütle savaşım stratejisini karmaşıklaştırmakta ve sınır ötesi aktörlerle iş birliği gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Bu çoklu coğrafi yapılanma örgütün hem lojistik hem de ideolojik açıdan esnek bir varlık sürdürebilmesine olanak tanımakta ve dolayısıyla Türkiye’deki silahlı unsurların tasfiyesi ya da örgüt liderliğinin serbest bırakılması gibi senaryolarda diğer ülke yapılanmalarının konumu belirleyici rol oynamaktadır. Örneğin, Kandil’deki lider kadronun ya da Suriye’nin kuzeyindeki yapılanmaların tavrı Türkiye’de başlatılabilecek bir silahsızlanma sürecinin başarısını doğrudan etkileyebilecek gizil gücüne sahiptir. Ayrıca, Avrupa ülkelerinde siyasal ve finansal destek ağlarına sahip olan PKK’nın bu bağlantıları, örgütün merkezi otoritesini parçalı hale getirerek, alınacak kararların bütün olarak uygulanmasını zorlaştırmaktadır. Bu durum, örgütün dağılması veya silah bırakması gibi hedeflere ulaşılmasında ciddi bir sınırlayıcı unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye açısından, bu çok katmanlı ve çok coğrafyalı yapı ile savaşım uluslararası diplomatik ilişkilerin ve istihbarat iş birliklerinin önemi daha da artmaktadır.

 

KAYNAKÇA

 

Barkey, H. J., & Fuller, G. E. (1998). Turkey’s Kurdish question. Rowman & Littlefield Publishers.

Çandar, C. (2012). Leaving the mountain: How may the PKK lay down arms? Freeing the Kurdish question from violence. TESEV Yayınları.

Europol. (2023). European Union Terrorism Situation and Trend Report (TE-SAT) 2023. https://www.europol.europa.eu

Gunter, M. M. (2011). The Kurds: A modern history. Markus Wiener Publishers.

Marcus, A. (2007). Blood and belief: The PKK and the Kurdish fight for independence. NYU Press.

Özpek, B. B., & Mutluer, O. (2022). The limits of peace: Turkey, the Kurdish question and the failed peace process. Routledge.

Romano, D. (2006). The Kurdish nationalist movement: Opportunity, mobilization and identity. Cambridge University Press.

T.C. Adalet Bakanlığı. (2023). Yargı İstatistikleri 2022. https://www.adalet.gov.tr

T.C. İçişleri Bakanlığı. (2024). Terörle mücadele yıllık raporu 2023. https://www.icisleri.gov.tr

UNODC. (2022). World Drug Report 2022. United Nations Office on Drugs and Crime. https://www.unodc.org

Watts, N. F. (2010). Activists in office: Kurdish politics and protest in Turkey. University of Washington Press.

---

[1] Gernika Anlaşması (Estatuto de Gernika), İspanya’da Bask bölgesine geniş özerklik tanıyan ve 1979 yılında kabul edilen bir özerklik statüsüdür. Adını, Bask halkı için tarihi ve sembolik öneme sahip olan Gernika (Guernica) kentinden alır. Bu anlaşma, İspanya’nın demokratikleşme sürecinde, özellikle Franco diktatörlüğü sonrası dönemde Bask bölgesi ile merkezi hükümet arasında yapılan bir uzlaşının ürünüdür.

[2] Good Friday Agreement (diğer adıyla Belfast Anlaşması), 10 Nisan 1998 tarihinde Kuzey İrlanda'da imzalanan, barışa yönelik tarihi bir anlaşmadır. Bu anlaşma, yaklaşık 30 yıl süren ve “The Troubles” olarak bilinen mezhepsel ve siyasal çatışmaların sona erdirilmesinde kritik rol oynamıştır.

 

[3] Disarmament, Demobilization, and Reintegration, DDR

[4] RUF (Revolutionary United Front), Sierra Leone’de 1991–2002 yılları arasında etkinlik göstermiş bir silahlı isyancı örgüttür.

[5] Gacaca Mahkemeleri, 1994 Ruanda Soykırımı sonrasında Ruanda hükümeti tarafından kurulan yerel ve geleneksel adalet mekanizmalarıdır. Amaçları, yüz binlerce faili ve suç iştirakçisini kapsayan soykırım suçlarını hızlı ve toplumsal uzlaşma temelli şekilde yargılamaktır.

[6] Sinn Fein, İrlanda Cumhuriyeti ve Birleşik Krallık’a bağlı Kuzey İrlanda’da etkinlik gösteren bir siyasal partidir. İrlanda'nın kuzeyindeki en önemli milliyetçi/Cumhuriyetçi (Republican) partidir. İsmi İrlandaca “Biz Kendimiz” anlamına gelir ve İrlanda’nın birleşmesini savunan siyasal çizgiyi temsil eder.

[7] UNMIK (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo), Birleşmiş Milletler'in Kosova'daki geçici sivil yönetim misyonudur. 1999 yılında BM Güvenlik Konseyi'nin 1244 sayılı kararı doğrultusunda kurulmuştur.

[8] RENAMO (Mozambican National Resistance), Mozambik'teki iç savaşın iki tarafından biri olan silahlı ve siyasal bir örgüttür. İsmi Portekizce'de Resistencia Nacional Moçambicana ifadesinin kısaltmasıdır.

[9] Bu liste kesin değildir. Fikir vermek amacıyla oluşturulmuştur. Başka unsurlar eklenebilir.